۱۰ مرداد ۱۴۰۲ - ۰۹:۵۸

کد خبر 16520

آیین های محرم در پاکستان

تاریخچه سوگواری و آیین های محرم در پاکستان

جدای از آغاز سال نو اسلامی و مفاهیمی چون زمان تجدید و تفکر معنوی و همچنین حرمت جنگ در این ماه با توجه به روایات اسلامی، محرم یادبود وقایع مهمی از جمله شهادت امام حسین ع برای اهل سنت است. واقعه کربلا در تاریخ اسلام از اهمیت مذهبی و سیاسی بی‌نظیری برخوردار است. مطابق روایت غالب اهل تسنن در زمان حکومت یزید، دومین خلیفه اموی، امام حسین ع به دلیل حکومت ناعادلانه یزید و نقض موازین اسلامی؛ از بیعت با یزید بن معاویه خودداری کردند. امام حسین به همراه خانواده و گروه کوچکی از یاران وفادارش به سوی شهر کوفه، در پاسخ به درخواست‌های ساکنان آن شهر برای بیعت با ایشان حرکت نمودند. اما با رسیدن به کربلا، امام حسین و یارانش با لشکر یزید مواجه شدند. امام حسین و یارانش که شامل گروه کوچکی از مردان، زنان و کودکان می‌شدند در محاصره لشکر یزید قرار گرفتند. علیرغم مشکلات، امام حسین و یارانش ثابت قدم ماندند. در نهایت در روز دهم محرم که به عاشورا معروف است، امام حسین و یارانش بی رحمانه به شهادت رسیدند. چنانچه محرم ماه تأمل و یادآور فداکاری های امام حسین و یارانش است و اصول عدالت، شجاعت، صبر و ایستادگی در برابر ظلم را برجسته می کند و نماد مقاومت در برابر ظلم و اهمیت ایستادگی در راه عدالت تلقی می شود.

محرم اولین ماه تقویم اسلامی است و برای مسلمانان در سراسر جهان از این لحاظ اهمیت دارد، زیرا سال نو اسلامی است که با نام سال نو هجری قمری شناخته می شود و به مثابه خوشحالی است. در حالی که برای شیعیان، محرم یادآور رنج و ستمی است که بر خاندان نبوت وارد شد و در این ماه به سوگواری می پردازند. با این حال محرم علاوه بر شیعیان، برای مسلمانان سنی هم اهمیت تاریخی دارد.

محرم از دیدگاه اهل سنت در پاکستان

مطابق روایت غالب اهل تسنن در زمان حکومت یزید، دومین خلیفه اموی، امام حسین ع به دلیل حکومت ناعادلانه یزید و نقض موازین اسلامی؛ از بیعت با یزید بن معاویه خودداری کردند. امام حسین به همراه خانواده و گروه کوچکی از یاران وفادارش به سوی شهر کوفه، در پاسخ به درخواست‌های ساکنان آن شهر برای بیعت با ایشان حرکت نمودند. اما با رسیدن به کربلا، امام حسین و یارانش با لشکر یزید مواجه شدند. امام حسین و یارانش که شامل گروه کوچکی از مردان، زنان و کودکان می‌شدند در محاصره لشکر یزید قرار گرفتند. علیرغم مشکلات، امام حسین و یارانش ثابت قدم ماندند. در نهایت در روز دهم محرم که به عاشورا معروف است، امام حسین و یارانش بی رحمانه به شهادت رسیدند. چنانچه محرم ماه تأمل و یادآور فداکاری های امام حسین و یارانش است و اصول عدالت، شجاعت، صبر و ایستادگی در برابر ظلم را برجسته می کند و نماد مقاومت در برابر ظلم و اهمیت ایستادگی در راه عدالت تلقی می شود.

اکنون اگر به نحوه بزرگداشت و آیین های اهل سنت در محرم بپردازیم، آنها مجالسی را برگزار می‌کنند که برخلاف شیعیان در آن تعزیه، روضه خوانی، سینه زنی، گریه و غیره وجود ندارد. در این مجالس واقعه کربلا و فضایل اهل بیت آن هم با توجه به دیدگاه اهل سنت بیان می شود. یکی از اموری که علمای اهل سنت به خصوص در روز عاشورا بر آن تاکید می کنند، روزه گرفتن است. به گفته اهل سنت در ماه محرم بود که خداوند بنی اسرائیل را از دست فرعون نجات داد و حضرت موسی در روز دهم محرم، به نشانه شکرگزاری از خداوند روزه گرفت. از دیدگاه آنان پیامبر اسلام حضرت محمد ص در ماه محرم از مکه به مدینه هجرت کرد و پیامبر برای تمایز از مراسم یهودیان که به یوم کیپور شهرت دارد توصیه فرمودند که در روز عاشورا، روزه گرفته شود. این یکی از آداب و رسوم مسلمانان اهل سنت در پاکستان است.

گفته می شود پیش از تجزیه شبه قاره تا دو دهه پس از استقلال پاکستان اهل سنت در سطح گسترده‌تری نسبت به امروز در مجالس عزاداری، برپایی تعزیه، دایر کردن ایستگاه نذری و غیره مشارکت می کردند و حتی از بانیان مجالس و دسته های عزاداری به شمار می رفتند. امروز دیگر مشارکت چندانی از اهل سنت در برپایی مراسم عزاداری دیده نمی شود.

در حال حاضر تعداد اندکی از سنی‌ها مراسم ویژه محرم با ذکر شهادت امام حسین برگزار می کنند. همچنین تعداد بسیار اندکی از سنی ها با گرایش صوفیانه در روز عاشورا با طبل و شیپور به خیابان آمده و شادی می کنند. از نگاه آنها امام حسین در اصل پیروز گردیده است و این روز فتح است. آنها همچنین ماکتی از اماکن مقدس را در خیابان به نمایش می گذارند.

البته در چند دهه اخیر در پاکستان با توجه به تقابل شیعه و سنی، جریان هایی از سنی های دیوبندی و بریلوی بر خلاف رویه غالب اهل سنت از گذشته علاوه بر الگوبرداری برخی از نمادهای شیعه و همچنین تحریف برخی از حقایق تاریخی به نفع برخی از اصحاب پیامر اسلام با شیوه های مختلف به دنبال مقابله به مثل با شیعیان هستند و با برگزاری برنامه هایی در دهه اول محرم تلاش می کنند اذهان عمومی اهل سنت را به سمت نظریات خود سوق دهند. از آنجایی که این امور موضوع بحث این گزارش نیست، از ذکر آن خودداری می شود و تنها به تاریخچه سوگواری محرم و آیین های آن در پاکستان اشاره خواهد شد.

شیعیان و سوگواری محرم در پاکستان

سوگواری محرم (به اردو عزاداری یا ماتم داری) مراسم بزرگداشتی است با مجموعه ای از مفاهیم و آیین‌هایی که توسط شیعیان این خطه عموما در امام بارگاه (حسینیه) انجام می شود. تاریخ پاکستان به عنوان یک کشور مستقل بیش از ۷۶ سال نیست، لیکن با توجه به اینکه خطه کنونی پاکستان بخشی از شبه قاره بوده است و شهر باستانی موهن‌جودارو در این منطقه واقع شده است، لهذا این منطقه به لحاظ تاریخی قدمتی چند هزار ساله دارد. چنانچه تاریخچه آغاز سوگواری محرم هم در منطقه کنونی پاکستان به زمان پیش از استقلال این کشور باز می گردد. در خصوص شروع سوگواری محرم چند روایت تاریخی بیان می شود. لذا ما بدون اظهار نظر درباره صحت یا تایید این دیدگاه ها فقط به بیان آن می پردازیم.

مطابق ابن تغری در کتاب «النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره» مراسم بزرگداشت حضرت امام حسین ع پس از تشکیل حکومت فاطمیان مصر در اویل قرن سوم هجری آغاز شد. چنانچه منابع حاکی از آن است که مدتی پس از تاسیس حکومت فاطمیون در مصر و شامات، مراسم بزرگداشت محرم در منطقه مولتان (یکی از شهرها در ایالت پنجاب پاکستان) به صورت رسمی توسط حاکمان اسماعیلی این منطقه آغاز شد. پس از پایان حکومت اسماعیلیان در مولتان در نتیجه حمله محمود غزنوی و تقیه پیشوایان اسماعیلی در شکل صوفیان، در خانقاه های صوفیان و قلعه های حاکمان اهل سنت مراسم عزاداری محرم با نام (تذکر) برپا می شد.

در جنوب هند، این سنت در مناطق شیعه نشین دکن بیشتر سازماندهی شده بود و اولین عاشورخانه (امام بارگاه به تعبیر امروزی در شبه قاره) نیز در آنجا تأسیس شد.

برگزاری ماه محرم تحت حکومت سکولار دوره مغول توسط بسیاری از گردشگران در سفرنامه‌های خود ذکر شده است. محمود بلخی در «بحرالاسرار» که سفرنامه هند و سیلان است در اول محرم ۱۰۳۵ هجری در حین سفر به شهر لاهور می نویسد: "شهر غرق در سوگ بود و روز دهم محرم تعزیه برپا شد. بازار تعطیل بود. آنقدر ازدحام بود که نزدیک به ۵۰ شیعه و ۲۵ هندو جان خود را از دست دادند. عزاداری در شبه قاره در زمان حکومت نوابان اوده در ایالت اوتار پرادش به اوج خود رسید.

بر اساس یک منبع دیگر عزاداری در شبه قاره برای اولین بار از منطقه سِند پاکستان کنونی آغاز شد. زمانی که برخی از شیعیان برای حفظ جان خود از جنایات اموی وارد سِند شدند. با ورود این اعراب عزاداری در شبه قاره آغاز شد، لیکن عزاداری رسمی و منظم از شهر لکهنو ایالت اوتار پرادش آغاز شد و به مرور زمان ارتقا یافت. پس از استقلال پاکستان در سال ۱۹۴۷ میلادی در امتداد این روند ارتقای عزاداری در شبه قاره، در پاکستان بسیار وسیع تر شد و امروز در تمام شهرهای بزرگ و کوچک و اکثر مناطق کشور مراسم عزاداری سالار شهیدان امام حسین ع برگزار می شود.

آیین های مرتبط با سوگواری سیدالشهدا در پاکستان

همچنان که در مذهب شیعه تثبیت شده است، سوگواری امام حسین ع و بزرگداشت هادیان برحق آن که یکی از مؤثرترین وسیله های زنده نگه داشتن آموزه های اسلامی می باشد و این یک ویژگی برجسته مذهب شیعه است. تصور می شود پس از اینکه سنت ها و آیین های سوگواری در زمان حکومت صفویان در ایران قوت گرفت و رسمیت یافت، آهسته آهسته این سنت ها وارد شبه قاره هم شد و در نهایت با تاثیرپذیری و تاثیرگذاری در فرهنگ شبه قاره به شکل فعلی درآمده است. در پاکستان روزهای تاسوعا و عاشورا از تعطیلات رسمی کشور به شمار می روند. در روز عاشورا شیعیان در سراسر پاکستان به عزاداری سالار شهیدان حضرت امام حسین می پردازند.

در سطور زیر به آیین های مرتبط با سوگواری امام حسین در پاکستان و به خصوص کراچی می پردازیم.

مجلس

در گذشته سخنرانان اکثر مجالس در پاکستان را ذاکران (در پاکستان عموما ذاکران به سخنرانان غیرروحانی و روضه خان ها گفته می شوند که بدون مطالعه علوم دینی بیشتر به کتب تاریخی و روایات ضعیف استناد می کنند ولی مهارت فن بیان دارند) تشکیل می‌دادند ولی پس از انقلاب اسلامی و فارغ التحصیل شدن بسیاری از علما از حوزه های علمیه قم و نجف به مرور زمان این روند تغییر شگرف پیدا کرد. به گونه ای که امروز سخنرانان بزرگترین مجالس پاکستان به خصوص در شهر کراچی را علماء تشکیل می دهند. البته هنوز هم در بسیاری از مناطق ایالت پنجاب و سِند ذاکرین با سواد دینی اندک به منبر می روند. لیکن در مجموع تحول چشمگیری در این خصوص رخ داده است. یکی از ویژگی های مجالس شهر کراچی دعوت از علمای هندی است که بیش از ده ها هزار نفر پای منبر آنها حضور می یابند. از چند سال گذشته پس از ممنوعیت ورود علمای هند به پاکستان، این علما با تابعیت انگلیسی و کانادایی و غیره برای سخنرانی به پاکستان می‌آیند. به گفته بسیاری از بانیان و علمای برجسته، مجالس کراچی به لحاظ حضور شنوندگان بزرگترین مجالس در جهان محسوب می شوند.

نوحه

نوحه در پاکستان با ریتم های غمناک به تمام زبان‌های رایج در کشور خوانده می شود. عموما در پاکستان نوحه های جدید پیش از آنکه در مجالس خوانده شود، به صورت آلبوم ویدیوئی منتشر می‌شود.

ماتم داری

به زبان اردو ماتم داری به دو صورت سینه زنی و تطبیر صورت می گیرد. بر خلاف ایران سینه زنی در پاکستان مطابق سبک و ریتم های مختلف صورت نمی گیرد. بلکه اکثر سینه زنی ها به یک سبک انجام می گیرد. یعنی هنگام نوحه خوانی بیشتر با ضربه های آهسته و در بندهای خاص نوحه با ضربه های محکم کف دست بر سینه زده می شود.

تطبیر هم به دو شکل یعنی قمه زنی و زنجیرزنی انجام می شود. البته بر خلاف زنجیرهای مورد استفاده در ایران، در زنجیرهای پاکستانی از تیغ استفاده می شود. رسم زنجیرزنی تقریبا در تمام مناطق پاکستان رایج است.

ماتم روی زغال

یکی از رسم های رایج عزاداری در پاکستان راه رفتن و دویدن بر روی زغال است که نسبت به گذشته کمتر مشاهده می شود.

دسته

دسته های عزاداری که در اردو به آن جلوس عزا گفته می شود، در تمام نقاط پاکستان برپا می شود. این دسته ها در شهرها با اخذ مجوزی که از قبل وجود دارد و یا مجوز جدید و در دیگر مناطق با توجه به حساسیت آن بدون اخذ مجوز برپا می شود. البته برای دولت دسته های عزاداری در شهرهای بزرگی مانند کراچی و لاهور جنبه امنیتی دارد و تمام مناطق اطراف مسیر دسته عزاداری در روز تاسوعا و عاشورا مسدود می گردد. این دسته های عزاداری به شکل اجتماع گروهی اقوام، نژادها، محله ها و یا مخلوط برگزار می شود.

تعزیه (به تعبیر پاکستانی‌ها)

بر خلاف ایران در پاکستان مراد از تعزیه نمایش حوادث کربلا توسط افراد نیست، بلکه در پاکستان به نمایش عَلَم، تابوت، اسب، ضریح، گهواره، شمشیر و دیگر نمادها تعزیه می گویند. تمام این نمادها در ابعاد و طرح های مختلف در دسته های عزاداری و دیگر اماکن به نمایش گذاشته می شوند.

عَلَم

تصور غالب از عَلَم در پاکستان در شکل ظاهری آن، میله فلزی یا چوبی کوچک، متوسط یا بسیار بلندی است که بر نوک آن فلزی به شکل پنجه استعاره از دستان حضرت ابوالفضل العباس ع قرار گرفته است و برخلاف عَلَم های ایران همواره به صورت افقی است. عَلَم نه فقط در دسته های عزاداری آورده می شود، بلکه به صورت ثابت در هر حسینیه و دیگر اماکن هم نصب می شود که در مواردی ارتفاع آن به بیش از ده ها متر می رسد. همچنین بسیاری از شیعیان برای نشان دادن هویت خود عَلَم‌های کوچکی را روی پشت بام خانه نصب می کنند. عَلَم در فرهنگ شیعیان پاکستان تنها یک نماد مذهبی نیست، بلکه بسیار فراتر از آن بوده و به یک مفهوم مذهبی و تقدس ویژه تبدیل شده است که شیعیان با ایستادن و نشستن در کنار آن و مسح و بوسیدن آن طلب حاجت می کنند. همچنین علم نشان افتخار و اقتدار شیعیان در پاکستان محسوب می شود.

ذوالجناح

یکی دیگر از نمادهای بسیار مهم عزاداری در پاکستان اسب ذوالجناح است که در دسته های عزاداری آورده می شود. همچنین در برخی از محله های شیعه نشین در شب پنج شنبه برای زیارت عموم آورده می شود. از ذوالجناح به عنوان مظهر وفاداری به امام حسین ع یاد می‌شود. اسب نمادین ذوالجناح در پاکستان برخلاف دیگر مناطق شیعه نشین جهان فقط برای نمایش در دسته ها یا استفاده در تعزیه به تعبیر ایرانی آن نیست، بلکه ذوالجناح از قداست خاصی برخوردار است. یعنی اسبی که به عنوان ذوالجناح انتخاب می شود برای پرورش آن اهتمام خاصی صورت می گیرد. دیگر هیچ فردی بر آن سوار نمی شود. این اسب همچون ضریح ائمه لمس و بوسیده می شود.

ضریح های نمادین

ضریح های نمادین حرم ائمه معصومین که در پاکستان به آن تعزیه یا شبیه ضریح نیز گفته می شود از گذشته دور در این خطه ساخته می شد و علاوه بر قرار گرفتن در حسینیه ها، به دسته های عزاداری هم آورده می شود که طرح ظاهری و سبک ساخت آن مختص به این خطه است. در تحولی دیگر در چند سال اخیر اکنون ضریح های نمادین حرم ائمه معصومین که در ایران ساخته می شود، به پاکستان آورده شده و در محلی جداگانه در حسینیه ها قرار می گیرد. این ضریح های نمادین نیز توسط شیعیان لمس و بوسیده می شود.

غذا و خوراکی های نذری

یکی دیگر از رسم های محرم در میان شیعیان پاکستان توزیع غذا و خوراکی های نذری است. شیعیان پاکستانی با وجود وضعیت اقتصادی متوسط و پایین، بیش از توان خود در آن سهیم می شوند. بریانی (برنج با ادویه و طعم تند که می تواند با انواع گوشت ها تهیه شود) و شیرمال (نوعی نان روغنی) از نذری های غالب در میان شیعیان پاکستان در ایام محرم است.

ایستگاه صلواتی

یکی دیگر از رسم های محرم به خصوص در دهه اول محرم در پاکستان به خصوص در شهر کراچی دایر کردن ایستگاه صلواتی (به زبان اردو سبیل گفته می شود) در مسیر دسته های عزاداری و همچنین دیگر نقاط شهر است. در این ایستگاه های صلواتی چای، شربت و خوراکی های نذری توزیع می شود. همچنین در بسیاری از این ایستگاه ها با نصب سیستم صوتی مرتب نوحه پخش می شود.

لباس مشکی

یکی دیگر از رسم های شیعیان در پاکستان در ایام محرم پوشیدن لباس مشکی است. با توجه به اینکه بیشتر پاکستانی ها اعم از شیعی و سنی، لباس ملی و محلی خود را بر تن می کنند؛ در ایام محرم به خصوص دهه اول محرم نیز اکثریت شیعیان علاقه مند به پوشیدن لباس مشکی سفارش دوخت لباس را می دهند. لباس مشکی در ایام محرم در اذهان عمومی به عنوان نماد شیعه در جامعه با اکثریت سنی تلقی می شود. پوشیدن لباس مشکی در ایام محرم چنان برجسته شده است، که جامعه علوم اسلامی بنوری و دارالعلوم دیوبند که از مهمترین نهادهای اهل سنت دیوبندی به شمار می روند، در جواب استفتائات متعدد با بیان جایز شمردن پوشیدن لباس مشکی و حتی مستحب بودن آن، ولی به دلیل اینکه در ایام محرم که به اصطلاح آنها به نماد روافض و گروهی از اهل باطل تبدیل می شود، تاکید می‌کنند که در این ایام از پوشیدن آن خودداری شود تا سبب مشابهت با این گروه ایجاد نشود.

دستبند و پابند

استفاده از دستبند و پابند (خلخال) یکی دیگر از نمادهای رایج شیعیان پاکستان در طول سال و به خصوص در ایام محرم است. مردان و زنان شیعه پاکستانی از دستبند و پابندهایی که از فرهنگ هندو الهام گرفته شده است در ایام محرم در سطح وسیعی استفاده می کنند.

اعمال مربوط به عاشورا

به جا آوردن اعمال شب و روز عاشورا، قرائت ادعیه و زیارت عاشورا و نظیر آن هم یکی از آیین های سوگواری امام حسین در پاکستان است.

شام غریبان

همچون دیگر شیعیان جهان، غروب روز عاشورا، شیعیان پاکستان هم با بیان مصائب بر اهل بیت علیه‌السلام و آنچه بر فرزندان و اسرا پس از واقعه کربلا گذشت، در تاریکی شب می‌گریند و شمع روشن می کنند. شام غریبان تقریبا شبیه مجلس است، با این تفاوت که به جای سخنرانی فقط مصائب و ستم بر آل پیمبر بیان می شود. مرثیه خوانده می شود و عزاداران در داغ این حادثه بزرگ می گریند.

سوزخوانی و سلام

در پاکستان عموما پیش از آغاز هر سخنرانی مجلس عزا چند نفر به صورت گروهی مرثیه یا اشعاری را با صدای بلند می خوانند که به آن عمل سوزخوانی گفته می شود. «سلام» هم در زبان اردو یک نوع از مرثیه است که از نظر ترکیب و تعداد ابیات، سبکی شبیه غزل دارد و پیش از آغاز سخنرانی خوانده می شود.

مسالمه

مسالمه نوعی محفل مشاعره (البته نه به معنای رایج مسابقه شعر در ایران) است. سنت مشاعره از زبان عربی و فارسی به اردو آمده است. لیکن اردو نیز افزوده های ارزشمندی بر این سنت ایجاد کرده است. در محفل مسالمه «سلام» (در زبان اردو یک نوع از مرثیه است که از نظر ترکیب و تعداد ابیات سبکی شبیه غزل دارد) توسط شاعران خوانده می شود، که در آن به جای مشاعره غزلیات موضوعی یا آزاد، سبک «سلام» به تعبیر زبان و ادبیات اردو خوانده می شد. به این گونه مجالس، محفل مسالمه، یعنی محفلی که شاعران در آن «سلام» می سرایند، گفته می شود. مسالمه اکنون به یک سنت زنده در پاکستان تبدیل شده است و محافل ادبی و شبکه های تلویزیونی به خصوص در ماه محرم محافل مسالمه برگزار می کنند.

دسته خاموش

دسته خاموش همچنین با نام دیگر تعزیه خاموش یکی از رسم های خاص کراچی است که طی آن عزاداران در هشتم ربیع الاول به مناسبت شهادت امام حسن عسکری ع بدون خواندن نوحه یا هر گونه عزاداری بصورت بی صدا در مسیر دسته راه می روند. دسته خاموش به معنای پایان ایام عزا است.

شیعیان اسماعیلی بوهره و سوگواری محرم در شهر کراچی

جدای از آیین های مشترک سوگواری سید الشهدا ع در پاکستان یکی از جلوه های ویژه سوگواری در شهر کراچی جمعیت شیعیان اسماعیلی بوهره داوودی و مراسم عزاداری آنها است. شیعیان بوهره در مساجد و عبادتگاه‌های خود به صورت بسیار منظم مراسم عزاداری امام حسین ع را برگزار می‌کنند. آنها همچنین در مسیر دسته‌های عزاداری شیعیان ایستگاه صلواتی دایر می کنند. البته بر خلاف شیعیان اثنی عشری، بوهره‌ها رسم‌هایی همچون زنجیرزنی و یا پوشیدن لباس مشکی را ندارند. آنها فقط به سینی زنی اکتفا می‌کنند. یکی دیگر از ویژگی های شیعیان بوهره در برگزاری مراسم عزاداری این است که آنها هر سال در یک کشور که جامعه بوهره ها در آن حضور چشمگیر دارند، این مراسم را با حضور پیشوای روحانی جامعه خود برگزار می کنند. در آن سال ده ها هزار از شیعیان جامعه بوهره ها از سراسر جهان در کشور هدف حضور می یابند. برای مثال جماعت بوهره ها در سال ۱۳۹۶ پس از ۲۱ سال مراسم دهه نخست محرم را در شهر کراچی برگزار کردند. در این مراسم عزاداری بیش از ۳۵ هزار نفر از جامعه بوهره ها از ۲۰ کشور جهان وارد کراچی شدند.